ELÂZIĞ’DA (USLU’DA) ÇÖMLEKÇİLİK
Bedrettin KELEŞTİMUR
Çömlekçilik, “kilin, çark veya elle şekillendirildikten sonra ateşte dayanıklılık kazandırmak suresiyle pişirilip kullanıma hazır hale getirilen üretim...” olarak ifade edebiliriz. Anadolu’da Hititler döneminin özel yapımları olarak, ‘kabartma bezekli çanak çömlekler…’ müzelerimizi süsler.
Osmanlı dönemine ait sırlı ve sırsız olarak topraktan yapılmış, ‘su küpleri, kavanozlar, su testileri gibi eşyalar…’ günümüze kadar gelmiştir.
Türkiye’de hali hazırda Eskişehir, Manisa, Bilecek, Nevşehir, Avanos, Adapazarı, Bursa, Balıkesir, Menemen, Kütahya, Konya ve Diyarbakır’da halen çömlekçilik devam etmektedir.
Çanak ve Çömlekçilik konularında, ‘bilimsel araştırmalara da şahit olmaktayız’
Masamın başında başımı iki elimin arasına koydum, dakikalarca düşündüm! Elâzığ Şehrinde, sıklıkla turizmden bahsederiz. Elâzığ bu saydığımız iller arasında niye yerini almaz? Yıllarca şunu gayet iyi biliyorum ki, “Sivrice İlçemiz sadece Gazi Atatürk’ün ismini verdiği Küçük Hazar Gölü, Hazar Baba Kayak Merkezi ile sınırlı değil…” Sivrice İlçesinin mevcut 50 köyü içerisinde öyle bir köyü var ki, “1200’lü yıllardan bugünlere kadar 8 asır boyunca devam eden çanak-çömlekleriyle sadece Elâzığ İlimizde değil Doğu Anadolu’da bilinir…”
Bir Dönem Elâzığ Sivriceliler Dernek Başkanlığı da yapan Eğitimci-Yazar-Şair Hadi Önal Bey ile sohbetimiz oluyor. Halen Çetin Özmen’in Başkanlığında devem eden Elâzığ Sivriceliler Derneği Yönetiminde, “Ali Koç, Cemil Erdem, Prof. Turgut Yılmaz, Psikiyatrist Ömer Deniz, Prof. Erdal Yılmaz, Dr. Fethi Kılıç, Fethi Özbay, Ahmet Bozkurt, Hadi Önal, İlhami Şahin!” gibi şehrin güzide isimlerinden oluşan bir yönetimi var. Şimdiye kadar birçok nezih projeyi de hayata geçirdiler. Bu projeler arasında, “Hadi Önal’ın kameramanlarla/ ve fotoğraflarla Sivrice ve köylerini baştanbaşa anlatan kaynak eser…” O eserde, en fazla dikkatlerimizi çeken de, Sivrice’nin Uslu ve Çanakçı Köyleri olmuştu…
Şunu gördük ki, “Uslu Köyü yalnız Elâzığ İlimizde değil, Doğu Anadolu’muzda toprağı ile ünlü ama zenginliğini değerlendiremeyen, Sivrice İlçe Merkezine 25 km uzaklıkta yer alan bir köyümüz!”
Uslu Köyüne gitmenizi arzu ederim… Şöyle söyleyeyim, Elâzığ İlinin rakımı, 1.067 m. Uslu Köyünün rakımı ise 1601 m. Uslu Köyünden, Batı’ya doğru baktığınızda Fırat’ı dizginleyen Karakaya Barajının eşsiz güzelliği gözlerinizi kamaştırır! Hadi Önal anlatıyorlar, “Uslu Köyünün tarihi çok eskidir. 1200’lü yıllarında Molla Hasan ve Doruk Han isimli iki süvari gelerek buraya yerleşmişler, kendilerine yurt tutmuşlar. Toprağın çanak çömlek yapımına müsait olduğunu görünce de kollarını sıvazlamışlar…”
Nesiller boyu devam edecek olan, ‘çanak çömlek üretimine başlamışlar’ Uslu Köyünün aksaçlıları bu tarihi geleneği bütün yönleriyle biliyorlar. Geçmişin o güzelim hatıralarını günümüze de naklediyorlar.
Onları dinliyoruz… Uslu Köyünde gelenektir, “çömlekleri kadınlar yapar, erkekler satarlar!” Fabrikanın/ veya büyük imalathanelerin olmadığı dönemlerde/ veya zaman diliminde; Şanlıurfa’dan Sivas İlimize kadar geniş bir bölgenin her türlü mutfak gereci, Uslu Köyünden karşılanırmış. Kadınlar tarafından üretilen çanak ve çömlekler, erkekler tarafından katırlara yüklenen çanak çömlekler, katırlarla Kürk Köyünde istasyona getirilir. Buradan Sivas’a götürülür, katırlarla köy köy dolaşılır. Aldığımız bilgilere göre, ‘köylerde değiş tokuş yapılırmış. Çanak çömlek karşılığında, buğday, fasulye, mısır gibi ürünler alınırmış…’
Uslu toprağı, çanak çömlek yapımında/ veya dayanıklılığında o kadar elverişli ki, “ateşe de dayanıklılığı bilinen Uslu toprağını Eskişehir’den, Nevşehir Avanos’tan son zamanlarda götürmeye başlandığı buranın sakinleri tarafından ifade ediliyor!”
Uslu’da, toprak çok çeşitlidir. “Güveç yapılan toprak su sızdırmaz. Ancak suyu soğutmak için kullanılan testilerde kullanılan toprak su sızdıran cinstendir.” 1960’lı yıllara gidelim, kendi evlerimize… Buzdolabının olmadığı yıllara… O yıllarda, evlerimizde genellikle, ‘tel dolaplar bulunurdu’ Bakır ve toprak kaplar, tel dolapların dekoruydu… “Toprak kaplar, günümüzün buzdolabı görevini görürler. Yağ, çökelek, peynir, zahire, kavurma, velhasıl aklınıza ne gelirse topraktan yapılmış küplerde saklanırdı!” Doğal olarak daha sağlıklı diyebiliriz.
Güveç, hâlihazırda, Elâzığ’da, özelliklede insanımızın vazgeçilmez yemeğidir. “Fırına güveç vermek, sonra da başına toplanıp ekmeği güvecin suyuna bandırmak…” Bunun ayrı bir zevki, damak tadı vardır. Uslu’da, “ayran yapmak için güğüm, zahire saklamak içi küp, suyu soğutmak için testi, çeşitli boy ve ebatta çömlekler, yemek kapları…” büyük bir maharetle yapılmıştır. Bütün bunlarla birlikte, çanak ve çömlek yapımında ailelerin dayanışması da bilinen bir gerçektir.
Uslu Köyü bir dönemler, 250 hanelik büyük bir köymüş… Başta İstanbul olmak üzere Uslu Köyünden de göçler aman vermemiş… İstanbul’da yerleşen Uslu Köyü mensupları burada, ‘dernek kurmuşlar’ Uslu Derneğinin üye sayısı 500’lerin üzerinde… 2024 yılına baktığımızda Uslu Köyünde kala kala 50 hane kalmış… Bu hanelerde de toplam 137 insanımız yaşıyor. Uslu Köyünde artık, ‘yaşlı nüfus’ var. İstanbul’a giden Uslu’lar, burada; “geçimlerini çömlek yerine plastik üzerine kurmuşlar”
Elâzığ şehir merkezinde, ‘modern usullerle çömlek atölyesi kurulmuş…’ Uslu’nun geleneksel çanak ve çömlek üretimi devam etmektedir.
Sivrice’nin Uslu ile Yukarı Çanakçı Köylerinin bir farklı özelliği de, “din eğitimi veren bir özelliğe sahip oluşudur’ Medreseleri ile çevre köylere/ o köylerin insanına eğitim alanında hizmet götüren Uslu Çanakçı Köylerimizde, birçok bilge insanın yetiştiğini biliyoruz.